در طبیعت یک کوهنورد می تواند از ظریف ترین چیزهای محیط اطراف خود برای پیدا کردن مسیر صعود و گم نشدن در مسیر برگشت استفاده نماید. در این آموزش، روش های جهت یابی بدون نیاز به استفاده از قطب نما، شرح داده می شود.

   در طراحی و اجرای صعودها دو اصل اساسی را باید همواره در نظر داشت :

1. مشخص کردن هدف

• هدایت گروه به سمت هدف که این کار با جهت یابی دقیق و تعیین مشخصات جغرافیایی هدف مورد نظر امکان پذیر است کسب مهارت جهت یابی و تجربه اندوختن در این زمینه به کوهنوردان امکان می دهد که در مکان های ناشناس و در شرایط محیطی متفاوت برنامه خود را انجام دهند و بتوانند ضمن تشخیص خود و هدف و عارضه های مهم، صعود موفقی داشته باشند. بنابراین اولین اقدام یک کوهنورد پیدا کردن جهات مختلف است.

تفاوت بین سمت و جهت :

   جهات نسبت به وضعیت فرد تغییر نمی کنند و ثابت هستند ولی سمت ها به وضعیت قرار گرفتن افراد یا مکان ها بستگی دارند و متغیر هستند.

• جهات اصلی عبارتند از : از شمال – جنوب – شرق – غرب
• جهات فرعی عبارت اند از : شمال غربی – شمال شرقی – جنوب شرقی – جنوب غربی
• سمتهای اصلی عبارتند از : جلو ، عقب ، راست ، چپ
• سمتهای فرعی عبارتند از : راست جلو ، چپ جلو ، راست عقب ، چپ عقب

   واضح است که پیدا کردن جهت به عنوان مبنای ثابت اهمیت دارد و پس ازتشخیص جهت است که سمت ها ارزش می یابند برای پیدا کردن جهات ، یافتن یکی از آن ها کافی است و سایر جهت ها نسبت به آن سنجیده می شود.

برای جهت یابی روشهای گوناگونی وجود دارد که آنها را به صورت زیر دسته بندی می کنیم :

در روز:

1. با استفاده از حرکت ظاهری خورشید
2. جهت یابی با ساعت عقربه ای

در شب:

1. با استفاده از ستاره قطبی
2. با استفاده از حرکت ظاهری ماه
3. با استفاده از صورت فلکی دب اکبر
4. شکل ظاهری عوارض کوهستان

جهت یابی در روز :

1. پیدا کردن جهات با استفاده از حرکت ظاهری خورشید :

1. قطعه چوبی را مطابق شکل (۱) در روی زمین به صورت عمودی قرار می دهیم.
2. سایه سر چوب را با تکه سنگ یا چیز دیگری علامت گذاری می کنیم.
3. از یک ربع ساعت دوباره سایه سر چوب را که تغییر کرده است علامت گذاری می کنیم.
4. سپس به وسیله خطی این دو نقطه را در روی زمین به یکدیگر وصل می کنیم و امتداد می دهیم

مشاهده می کنیم که جهت حرکت سایه از مغرب و به طرف مشرق است .

اگر به هر نقطه از این خطی عمود کنیم امتداد شمال و جنوب به دست می آید. به عبارت دیگر ، اگر فرد ناظر پای چپ خود را روی علامت اول و پای راست خود را روی علامت دوم بنهد ، روی او به طرف شمال خواهد بود.

شکل(1). پیدا کردن جهات با استفاده از حرکت ظاهری خورشید

2. جهت یابی با سرعت عقربه ای :

1. ساعت عقربه ای را با وقت محلی تنظیم می کنیم ، سپس آن را طوری در دست می گیریم که سایه عقربه ساعت شمار که به طرف خورشید گرفته شده در زیر خودش قرار بگیرد .
2. نیمساز زاویه ای را عقربه ساعت شما با عدد ۱۲ می سازد رسم می کنیم
3. نیمساز زاویه جهت جنوب را نشان میدهد.

شکل(2).جهت یابی با سرعت عقربه ای

   دانستن این نکته ضروری است که در نیمکره ی جنوبی ، نیمساز رسم شده فوق جهت شمال را نشان  خواهد داد با دانستن وقت ( مثلاً با وجود ساعت کامپیوتری ) می توان با دو عدد چوب کوتاه و بلند و یا دو عدد باتون که کوتاه و بلند باشد شبیه ساعت را  ساخت ، که عقربه های آن روی وقت مورد نظر میزان شده باشند  و بدین ترتیب جهت را توسط ساعت رسم شده مشخص کرد .

3. جهت یابی با ساعت آفتابی :

   مطابق شکل(3) همانند روش قبلی با دانستن زمان می توان جهت را پیدا کرد . همچنین با دانستن جهت ، می توان وقت را تعیین کرد و با ساختن ساعت آفتابی وقت را می توان به دست آورد.

 شکل(3).جهت یابی با ساعت آفتابی

جهت یابی در شب :

1.پیدا کردن جهت شمال به وسیله ستاره قطبی :

ستاره قطبی (Polaris) یا جدی بهترین و دایمی ترین وسیله برای پیدا کردن جهت شمال در نیمکره شمالی است و در صورتی که به طرف این ستاره بایستیم ، به طرف شمال جغرافیایی ایستاده ایم.

برای اینکه بتوانیم ستاره قطبی را از دیگر ستارگان تشخیص دهیم میتوانیم از صورت های فلکی دب اکبر ، دب اصغر ، ذات الکرسی استفاده کنیم :

1. صورت فلکی دب اصغر ( یا خرس کوچک ) شامل هفت ستاره به شکل ملاقه است و ستاره ی قطبی پر نورترین ستاره و انتهایی ترین ستاره روی دستگیره یک ملاقه است . از آنجایی که در همه شب های فصول سال ، ستاره های دب اصغر دیده نمی شود از دیگر صور فلکی نیز برای پیدا کردن ستاره قطبی استفاده می شود . اگر چه هر یک از صور فوق در همه شب ها دیده نمی شود ، اما همواره یکی از صور فلکی دب اکبر یا ذات الکرسی را می توان در آسمان صاف مشاهده کرد .
2. صورت فلکی دب اکبر یا خرس بزرگ شامل هفت ستاره به شکل ملاقه است که اگر فاصله دو ستاره انتهایی آبریز ملاقه را به طور فرضی پنج برابر کنیم به ستاره قطبی می رسیم. با استفاده از صورت فلکی ذات الکرسی که به صورت حرف انگلیسی  wاست ، کافی است که فاصله دو ستاره ای ضلع  داخلی w را به طور فرضی پنج برابر کنیم تا به ستاره قطبی برسیم.
   

شکل(4). پیدا کردن جهت شمال به وسیله ستاره قطبی

2. پیدا کردن جهات با استفاده از اشکال ماه :

   در مدت ۳۰ روز ، ماه از هلال شروع می شود و تا روز ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ به دایره کامل (بدر ) می رسد و دوباره به صورت هلال می گردد و ناپدید می شود . با توجه به تغییر شکل ماهن ، به ترتیب بالا می توان جهتها را پیدا کرد . در نیمه اول که ماه در هلال شروع و به بدر ختم می شود‌، ماه به طور متوسط از غروب تا نیمه شب در آسمان قابل رویت است و بر آمدگی هلال به طرف غرب و قسمت داخلی قوس آن به طرف شرق است. با ادامه دادن فرضی امتداد ماه تا افق ، جهات مذکور به دست می آید . در نیمه دوم که ماه از حالت بدر کامل به هلال می رسد ، بر آمدگی هلال ماه به طرف شرق و قسمت داخلی آن به طرف غرب قرار می گیرد و از نیمه شب الی صبح در آسمان قابل رویت است . 

شکل(5).  پیدا کردن جهات با استفاده از اشکال ماه

3. پیدا کردن جهات توسط صورت فلکی خوشه پروین :

   دسته ای ستاره در حدود پانزده عدد در یک جا به شکل خوشه انگور دیده می شود که به آن خوشه پروین می گویند این ستارگان مانند خورشید از شرق به طرف غرب در حرکت دیده می شوند ، ولی در همه حال همه وقت ، دم آن به طرف مشرق است .(شکل (6)).

شکل (6).  پیدا کردن جهات توسط صورت فلکی خوشه پروین

4. پیدا کردن جهات توسط صورت فلکی بادبادکی :

حدود هفت ستاره در آسمان به شکل بادبادک یا علامت () دیده می شود . این ستارگان نیز از طرف شرق به طرف غرب در حرکت دیده می شوند که در هر حال دنباله بادبادکی آن به طرف جنوب است. 

 شکل(7). پیدا کردن جهات توسط صورت فلکی بادبادکی

شکل ظاهری عوارض کوهستان :

1. تپه ها و کوه ها در جهت شمالی سرسبز تر و در جبهه جنوبی خشک تر و بی اب و علف تر می باشد.
2. در کوه های بلند یخچالها بیشتر در جبهه شمالی هستند. در نیم کره شمالی کوه ها در جبهه شمالی سخت تر و سخره ای تر هستند.
3. تنه درختان در قسمت جنوبی شکاف عمیق تری نسبت به جبهه شمالی دارد.
4. از روی درختان بریده شده که در قسمت جنوبی دایره ها نزدیکتر به هم هستند و در قسمت شمالی دایره ها از هم فاصله بیشتری دارند.
5. قسمتی که تنه درختان خزه گرفته شمالی است و سمت دیگر جنوب.
6. در جبهه شمالی برف و یخ مانده گارتر از جبهه جنوبی است.