چشمه های نفتی یا چشمه های هیدروکربوری حاصل حرکت مواد هیدروکربوری از عمق زمین به سطح هستند. به این صورت که نفت خام یا مواد گازی در سطح زمین قابل مشاهده هستند. رسیدن نفت خام به سطح زمین از طریق درز و شکاف و گسل و نیز در امتداد لایه بندی است که در نهایت ما را به لایه های نفتی رهنمون می سازد. این چشمه ها یکی از نشانه های اصلی وجود نفت در یک منطقه است و اولین نشانه های بوده اند که بشر را بوجود نفت درعمق زمین رهنمون ساخته اند. در منابع تاریخی هم به استفاده هایی که از قیر طبیعی در کار ساخت ابنیه شده اشاره شده است.

مواد هیدروکربوری خروجی به حالات مختلفی همچ ون بیتومین، آسفالت یا همان قیر و تار هستند. در ایران هم چشمه های نفتی را در جاهای مختلف می توان مشاهده نمود یکی از مهم ترین این چشمه ها در شهر دهلران است. در نقاط مختلف خوزستان هم از این چشمه ها قابل مشاهده است یکی از چشمه های نفتی در مسیر جاده مسجد سلیمان به ایذه قرار دارد که نفت خام با بوی خاص آن از داخل لایه های سازند گچساران با کمک یک شکستگی به سطح رسیده است.

دومین آثار قیر در بین لایه کنگلومرای سازند بختیاری در کنار یک آبشار کوچک است به نظر می رسد این قیرها ناشی از فرسایش یک چشمه قیری قدیمی است که زمان برگزاری این سازند وجود داشته و قیرها جزوی از سیمان این سازند هستند و اکنون بر اثر گرما از داخل آن روان گشته و قابل مشاهده هستند.

در کار اکتشاف نفت علاوه بر اینکه وجود چشمه نفتی دلیلی بر وجو نفت می باشد با نمونه برداری از این مواد تعیین می کنند که این نفت مربوط به کدام سنگ مادر و یا کدام مخزن است بنابراین در می یابند در چه سازندی به دنبال نفت باشند یا اینکه این احتمال را بدهند که سازند خاصی بر اثر شکستگی ها و نشت نفت مواد هیدروکربوری از مخزن خارج شده و شاید دیگر نفتی باقی نمانده باشد.

توده‌های نفتی بر حسب آنکه در سطح زمین ظاهر شوند و یا در داخل طبقات زیرزمینی مدفون و محبوس شده باشند به دو گروه زیر تقسیم می‌شوند:

گسترش‌های سطحی 
مواد نفتی در محل های مساعد از طریق شکستگی ها و بازشدگی‌ها، همواره به سطح زمین رسیده و بر آن جاری می‌شوند و از آنجا گسترش‌های سطحی گاز یا مایع را تشکیل می‌دهند.

گسترش‌های سطحی به صورت مایع و گاز :

در این نوع گسترش های سطی مواد هیدروکربوری به صورت مایع و یا گاز، همراه مواد تخریب یافته سر راه، به سطح می‌رسند و از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

سرچشمه نفت :

مواد نفتی ممکن است به صورت گاز یا مایع از طریق درزها، شکافها، سطوح گسلی، سطوح دگرشیبی و یا سطوح چینه‌بندی طبقات به صورت چشمه نفت، در سطح زمین ظاهر شوند.

گل فشانها و جریانهای گلی :

گل فشانها گازهای پرفشار در حال فورانی هستند که همراه آب، گل، خرده سنگ ها و گاهی اوقات هم نفت مایع، از مجاری‌ای که به سطح زمین راه باز کرده‌اند، خارج می‌شوند.

گسترشهای سطحی جامد :

در پاره‌ای از موارد گسترشهای سطحی به صورت مایعات بسیار غلیظ و گاهی هم به شکل خمیری دیده می‌شوند، این قبیل نفت‌ها ، تحت نام های مختلف از قبیل تار ، آسفالت ، موم ، پیچ و قیرهای سخت و شکننده معرفی می‌شوند. و شامل موارد زیر می‌باشند:

نفت‌های جامد پراکنده :

نفت آغشته به مواد رسوبی، به طور مختلف در مجاورت اتمسفر قرار گرفته و به تدریج اکسید شده و به مرور سخت‌تر می‌گردند.

مجتمع‌های نفتی رگه‌ای:

گروهی از هیدروکربن‌های جامد، به صورت رگه‌هایی، حفره‌ها و فضاهای خالی داخل طبقات را اشغال کرده‌اند.

شیلهای نفتی :

واژه شیل نفتی به انواع مختلف شیلهای قیردار که محتوی مقدار قابل ملاحظه مواد آلی است، اطلاق می‌گردد. این مواد که در واقع حد واسط بین مواد آلی اولیه و نفتها است. کروژن نامیده می‌شود. 

گسترش‌های نفتی زیرزمینی 
گسترش های مواد نفتی در زیرزمینی، عمدتا از نظر ارزش اقتصادی آن ها طبقه‌بندی می‌کردند و شامل موارد زیر می‌باشند.

مخازن نفتی :

مخزن نفت ساده‌ترین شکل جمع یک ذخیره نفتی در زیر زمین و کوچکترین واحد از نظر اقتصادی است.

میدان نفتی :

وقتی چند مخزن در وضعیت مشترک و خاص زمین شناسی، اعم از ساختمانی و یا چینه شناسی، قرار گرفته باشند، چنین مجموعه و یا گروه مخازن را میدان نفتی می‌گویند.

حوضه نفتی|حوضه‌های نفتی حوضه نفتی، منطقه و یا محدوده جغرافیایی‌ای است که در آن میدان ها و مخازن نفتی متعددی، وجود دارد، که همه آن ها در یک مجموعه زمین شناسی مربوط به شرایط محیطی و رسوبی معین و مستقل گرد آمده‌اند. 

موارد کاربرد نفت 
نفت خام استخراج شده از چاههای نفت، لازم است جهت مصرف، پالایش شده تا انواع سوخت های مایع و گازی از آن بدست آید. فرآورده‌های پالایشگاهی برحسب درجه تقطیر و فرآیندهای تصفیه، از انواع بسیار زیادی برخوردار است. این فرآورده‌ها افزون بر تامین سوخت های مختلف خانگی و صنعتی، به عنوان مواد اولیه برای صنایع مادر در جهان امروز است که تنها بر مبنای فرآورده‌های پالایشگاهی استوار است.

ارتباط زمین شناسی نفت با سایر علوم 
اصولا زمین‌ ناسی نفت بطور گسترده‌ای درارتباط با سایر رشته‌های زمین شناسی بوده و برای یک نفر زمین شناسی نفت، آگاهی از موارد ذکر شده در زیر الزامی می‌باشد:

•فیزیک، ژئوفیزیک، ترمودینامیک 
•زمین شناسی فیزیکی، زمین شناسی تاریخی 
•زمین شناسی ساختمانی، فیسل شناسی، چینه‌شناسی 
•نقشه‌برداری سطحی 
•آب‌ شناسی، هیدرودینامیک عملی 
•کانی شناسی، پترولوژی، رسوب شناسی، سنگ شناسی 
•ژئومورفولوژی، نقشه‌های زیرزمینی 
•شیمی، ژئوشیمی، ریاضی، شکل شناسی 
•شیمی فیزیک 
•حفاری