قنات قصبه گناباد در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2963 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در سازمان یونسکو نیز ثبت شده‌ است.

   قنات قصبه در ارتفاعات سیاه کوه در جنوب‌غربی شهر گناباد در استان خراسان قرار دارد. این قنات با توجه به کوزه های کشف شده در آن دارای قدمتی 2500 ساله از جمله آثار سلسله هخامنشیان به شمار می آید که طولی بالغ بر 33 کیلومتر دارد. قنات قصبه گناباد قدیمی ترین منبع ساختگی و مصنوعی آبی دست ساخته بشر در جهان است.

شکل (1). قنات قدیمی قصبه در شهر گناباد استان خراسان

   در طول تاریخ اولین کسی که به تفضیل قنات گناباد را شرح داده ناصر خسروی قبادیانی در سفرنامه خود است. وی در سفر خود از شهر تون به گناباد در سال 444 هجری چنین نوشته است:

   ((چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می‌رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می‌رود و آن را می‌گفتند که کیخسرو فرموده است.))

   این قنات که در واقع از 7 کانال (دو رشته اصلی و پنج رشته فرعی) متصل به هم تشکیل شده است از دامنه های شرقی گناباد از محلی به نام برج علی ضامن شروع می شود. بر اساس آخرین تحقیقیات و بررسی ها طول این قنات 33113 متر و عمق مادر چاه آن نیز حدودا 300 متر تعیین شده است. در کل مسیر قنات تعداد 427 میله چاه حفر شده وجود دارد. رشته اصلی قنات گناباد که در امتداد دره خانیک حفر شده است 131035 متر طول دارد. برای حفر این قنات، در زمان هخامنشیان از چرخ چوبی چاه استفاده شده است.

شکل (2). نحوه حفر چاه ها و کانال اصلی قنات

   با توجه به دست یافته های تاریخی، محققان و مورخان معتقند که کانال قصبه کانال اولیه و اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و سایر رشته‌های آن مواقع خشکسالی با وقوع خشک سالی حفر شده اند. فضای داخلی قنات بسیار خارق العاده بوده و در طول مسیر دارای حفره های متعددی درون بدنه دیوارها است. گمان می رود که این حفره های کوچک برای قرار دادن چراغ و وسایل روشنایی به کار می‌ رفته است.

   یکی از مشکلات این قنات در واقع ریزش پی در پی آن بوده است. این امر سبب شد تا مردمان آن زمان به فکر دو شاخه کردن راه آب قناب بیفتند. آن ها در فاصله 683 متری قنات را به دو شاخه تقسیم کردند تا در صورت بسته شدن یکی از راه ها، آب از راه دیگر منتقل شود. قنات قصبه دارای سه ورودی است. ورودی اول که دارای طول 700 متری با مسیر بتونی است. ورودی دوم که در حال حاضر خشک است و قبلا ورودی اصلی قنات بوده و دارای طولی برابر با ورودی فعلی آن داشته و مسیر آن کاملا طبیعی و دست نخورده باقی مانده است. ورودی سوم نیز تقاطع تونل سیمانی و تونل خشک است.

شکل (3). نمای سه ورودی اصلی راه آب قنات قصبه گناباد

   در حال حاضر 60% از کل کانال های این قنات عظیم مسدود می باشد و میزان آبدهی آن با وجود ظرفیت 40 درصدی موجود آن، 150 لیتر در ثانیه است.