نانوفناوری (به انگلیسی: Nanotechnology) رشتهای از دانش کاربردی و فناوری است که جستارهای گستردهای را پوشش میدهد. موضوع اصلی آن نیز مهار ماده یا دستگاههای در ابعاد کمتر از یک میکرومتر، معمولاً حدود ۱ تا ۱۰۰ نانومتر است. وجه منحصر به فرد فناوری نانو داشتن عناصری به نام نانومواد و نانوساختار است. در واقع نانو تکنولوژی فهم و بهکارگیری خواص جدیدی از مواد و سیستمهایی در این ابعاد است که اثرات فیزیکی جدیدی عمدتاً متأثر از غلبه خواص کوانتومی بر خواص کلاسیک از خود نشان میدهند. فناوری نانو موج چهارم انقلاب صنعتی، پدیدهای عظیم است که در تمامی گرایشهای علمی راه یافته و از فناوریهای نوینی است که با سرعت هرچه تمام تر در حال توسعه میباشد. از ابتدای دهه ۱۹۸۰ میلادی طراحی و ساخت ساختمانها هر روزه شاهد نوآوریهای جدیدی در زمینه مصالح کارآمد تر و پربازده تر در مقاومت، شکلپذیری، دوام و توانایی بیشتری نسبت به مصالح سنتی دارد.
نانوفناوری یک دانش به شدت میانرشتهای است و به رشتههایی چون مهندسی مواد، پزشکی، داروسازی و طراحی دارو، دامپزشکی، زیستشناسی، فیزیک کاربردی، ابزارهای نیم رسانا، شیمی ابرمولکول و حتی مهندسی مکانیک، مهندسی برق، مهندسی شیمی و مهندسی کشاورزی نیز مربوط میشود. تحلیل گران بر این باورند که فناوری نانو، زیست فناوری (Biotechnology) و فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) سه قلمرو علمی هستند که انقلاب سوم صنعتی را شکل میدهند. نانو تکنولوژی میتواند به عنوان ادامهٔ دانش کنونی به ابعاد نانو یا طرحریزی دانش کنونی بر پایههایی جدیدتر و امروزیتر باشد و فراگیرتر باشد. ایران در زمینه تعداد پتنتهای منتشر شده در رابطه با فناوری نانو، مقام ۲۹ را در سال ۲۰۱۲ در دنیا کسب کرد.
تاریخچه فناوری نانو
در حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، دموکریتوس فیلسوف یونانی، برای اولین بار واژه اتم را که در زبان یونانی به معنی تقسیم نشدنی است، برای توصیف ذرات سازنده مواد به کار برد. از این رو شاید بتوان او را پدر فناوری و علوم نانو دانست. نانو ریشه یونانی «نانس» به معنی کوتوله میباشد. فناوری نانو موج چهارم انقلاب صنعتی، پدیدهای عظیم میباشد که در تمامی گرایشهای علمی راه یافتهاست تا جایی که در یک دههٔ آینده برتری فرایندهها، وابسته به این تحول خواهد بود. ماهیت فناوری نانو توانایی کار کردن در تراز اتمی، مولکولی و فراتر از آن در ابعاد بین ۱ تا ۱۰۰ نانومتر، با هدف ساخت و دخل و تصرف در چگونگی آرایش اتمها یا مولکولها با استفاده از مواد، وسایل و سیستمهایی با تواناییهای جدید و با تغییر این ساختارها و رسیدن به بازدهی بیشتر مواد میباشدر واقع اگر همه مواد و سیستمها ساختار زیربنایی خود را در مقیاس نانو ترتیب دهند؛ آنگاه تمام واکنشها سریعتر و بهینهتر صورت میگیرد و توسعه پایدار پیش گرفته میشود.
از جمله دستاوردهای فراوان این فناوری کاربرد آن در تولید، انتقال، مصرف و ذخیرهسازی انرژی با کارایی بالاست که تحول شگرف را در این زمینه ایجاد میکند. از اینرو دستاندرکاران و محققان علوم نانو در تلاش اند تا با استفاده از این فناوری به آسایش و رفاه بیشتر در درون و برون ساختمان با یافتن طبقه جدیدی از مصالح ساختمانی با عملکرد بالا و صرفهجویی در هزینهها بخصوص در مصرف منابع انرژی و در نهایت به توسعه پایدار دست یابند. فناوری نانو منجر به تغییرات شگرف در استفاده از منابع طبیعی، انرژی و آب خواهد شد و پساب و آلودگی را کاهش خواهد داد.
معرفی فناوری نانو
نانو یک پیشوند علمی است که به معنی یک میلیاردم (مقیاس کوچک) است و حوزه نانو تکنولوژی در حدود میلیاردم متر است. ابعادی که در آن اتمها با هم ترکیب شده و مولکولها روی هم اثر متقابل دارند. در این قلمرو، اتمها و ذرات رفتاری غیرمتعارف را از خود به نمایش میگذارند و قابلیتهای این علم فقط تواناییکوچک کردن اجسام نیست. دانشمندان با استفاده از این مواد در تلاشند دستگاهها و ابزارهایی بسازند که از قابلیتهای بسیار شگفتانگیز و غیرمتعارفی برخوردار باشند. متخصصان نانو میکوشند با کار بر روی چگونگی حرکت اتمها و نوع قرار گرفتن آنها در کنار یکدیگر و نیز با تغییرات خاص به ترکیبات مقاوم تری از مواد دست یابند و کیفیت مواد تولیدی را بهبود بخشیده و درنهایت تولید مواد مختلف را اقتصادیتر کنند.
فناوری نانو توانایی ساخت، کنترل و استفاده ماده در ابعاد نانومتری است. اندازه ذرات در فناوری نانو بسیار مهم است، چرا که در مقیاس نانویی، ابعاد ماده در خصوصیات آن بسیار تأثیرگذار است و خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی تک تک اتمها و مولکولها با خواص توده ماده متفاوت است. این اندازه در مواد مختلف متفاوت است، اما بهطور معمول مواد نانو به موادی که حداقل یکی از ابعاد آنها کوچکتر از ۱۰۰ نانومتر باشد گفته میشود.
اصول بنیادی
یک نانومتر (nm) یک میلیاردیم متر است. برای سنجش طول پیوندهای کربن-کربن، یا فاصلهٔ میان دو اتم بازهٔ ۱۲. تا ۱۵. نانومتر به کار میرود؛ همچنین قطر یک مولکول دیانای دو رشتهای نزدیک به ۲ نانومتراست؛ و از سوی دیگر کوچکترین باکتری ۲۰۰ نانومتر است. اگر بخواهیم برای دریافتن مفهوم اندازهٔ یک نانومتر نسبت به متر سنجشی انجام دهیم میتوانیم اندازهٔ آن را مانند اندازهٔ یک تیله به کرهٔ زمین بدانیم. یا به شکلی دیگر یک نانومتر اندازهٔ رشد ریش یک انسان در طول زمانی است که برای بلند کردن تیغ از صورتش باید بگذرد.
الکتریسیته ساکن و فناوری نانو
مواد در ابعاد نانو رفتار متفاوتی دارند به عنوان نمونه نیروهای گرانش در ابعاد ماکرو برای ما قابل درک بوده اما این نیرو در ابعاد نانو قابل صرف نظر کردن است. در دنیای نانو الکتریسیته ساکن از اهمیت بالایی برخوردار است. برای درک تأثیر فناوری نانو بر الکتریسیته ساکن، دوعدد لوله آزمایش را در نظر بگیرید که یکی را با توپهای یونولیتی بزرگ و دیگری را با توپهای یونولیتی کوچک پر میکنیم. هنگامی که لولهها را با یک تکه پارچه نخی ماساژ میدهیم، دو نیرو خلاف یکدیگر عمل میکنند. نیروی گرانش توپها را رو به پایین کشیده و در انتهای لوله قرار میدهد اما نیروی الکتریسیته ساکن توپها را از یکدیگر دور کرده و سبب میشود تا آنها در لوله به حالت معلق قرار بگیرند. نیروی الکتریسیته ساکن دارای تأثیر قدرتمندی بر روی توپهای کوچک است. اما این نیرو تأثیر بسیار کمی بر روی توپهای بزرگتر دارد. دلیل این پدیده آن است که الکتریسیته ساکن بر روی سطح یا سطح خارجی توپها ایجاد میشود و در دنیای نانو مساحت سطح در واحد حجم بسیار بالا میباشد. نیروی الکتریسیته ساکن از اهمیت ویژه ای در دنیای نانو برخوردار میباشد.
خاصیت مویینگی و فناوری نانو
با کوچک شدن ابعاد، نیروهای فیزیکی رفتار متفاوتی خواهند داشت. نیروی گرانش در دنیای نانو قابل صرف نظر کردن است. برای درک این اصل یک فنجان بزرگ و یک فنجان مینیاتوری (با قطر دهنه کمتر از ۱۲٫۵ میلیمتر) را در نظر میگیریم. ریختن آب از درون فنجان بزرگ به راحتی انجام میشود و این در حالی است که آب از درون فنجان مینیاتوری به سختی خارج میشود. مشاهده میکنید که ابعاد بر نحوه رفتار مواد تأثیر دارد. ابعاد فنجان و میزان آب داخل آن تعیین میکند که کدام نیرو از اهمیت بیشتری برخوردار است. گرانش یا کشش سطحی.
هنگامی که سر فنجان رو به پایین گرفته شود، دو نیرو بر خلاف جهت یکدیگر فعال میشوند. نیروی گرانش تمایل به خارج کردن آب به سمت زمین را دارد. نیروی کشش سطحی (میل طبیعی مولکولهای آب برای چسبیدن به یکدیگر) تمایل دارد که آب را درون فنجان نگه دارد. در فنجان معمولی نیروی گرانش بر نیروی کشش سطحی غلبه کرده و در نتیجه آب از فنجان خارج میشود. در فنجان مینیاتوری نیروی کشش سطحی بر نیروی گرانش غلبه کرده و آب داخل فنجان باقی میماند. با توجه به این آزمایش ساده میتوان نتیجه گرفت که با کوچک شدن ابعاد نیروهای فیزیکی متفاوت بر نیروی گرانش غلبه میکنند.
مویینگی و فناوری نانو
هنگامی که مواد کوچک میشوند، رفتار آنها تغییر میکند. در ابعاد خیلی خیلی کوچک نیروهای فیزیکی، رفتاری متفاوت از خود نشان میدهند. به عنوان نمونه، نیروی گرانش در ابعاد ماکرو برای ما اهمیت ویژهای دارد، این در حالی است که این نیرو در ابعاد نانو قابل صرف نظر کردن میباشد. برای درک تأثیر فناوری نانو بر مویینگی، دو تکه شیشه را فرض کنید که توسط یک گیره در کنار یکدیگر قرار داده شدهاند. این مجموعه در آب قرار میگیرد. آب به دلیل خاصیت مویینگی میان دو قطعه شیشه بالا میآید. خاصیت مویینگی توانایی یک مایع برای حرکت در یک فضای بسیار باریک در خلاف جهت نیروی گرانش است. سطح آب در محلی که دو قطعه شیشه به یکدیگر نزدیکتر هستند بالاتر است. هر چقدر فضای بین دو قطعه شیشه کوچک و کوچکتر شود، سرعت حرکت آب افزایش مییابد. در دنیای نانو خاصیت مویینگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.