پرتال جامع اطلاعات انرژی - ارزیابی اثرات زیست محیطی

ارزیابی اثرات زیست محیطی

پرتال انرژی

محیط زیست

230 مشاهده

ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) (Environmental Impact Assessment)، روشی است که در آن اثرات ناشی از انجام یک پروژه یا عملیات آن بر محیط زیست بررسی و پیش بینی می گردد تا در هنگام انجام پروژه، با توجه به شناخت وضعیت موجود و نوع اثرات، عملیات بصورتی انجام پذیرد تا کمترین اثر بر محیط زیست وارد گردد. ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) درصدد، تلفیق مدیریت، برنامه ریزی، تجزیه و تحلیل داده ها و مشارکت های عمومی در ارزیابی های قبل از تصمیم گیری است. در یک تعریف مختصرتر می توان آن را (رویکردی در جهت توسعه، به واسطه ارزیابی قبلی) بیان نمود در حال حاضر فعالیت های بیش از حد بشر عاملی است که به طبیعت و محیط زیست صدمه می زند. محدود کردن این فعالیت ها به دلیل نیاز انسان به غذا و انرژی ممکن نیست به همین دلیل کشورهای مختلف تلاش می کنند که آثار و پیامدهای این فعالیت ها مورد توجه و بررسی قرار گیرد. به این بررسی و آینده نگری ارزیابی آثار محیط زیستی می گویند. در ایران نیز برای ارزیابی آثار محیط زیستی برخی از طرح های (پروژه های) صنعتی و عمرانی الزام قانونی وجود دارد. در واقع ارزیابی آثار محیط زیستی برای جلوگیری از اثر منفی طرح (پروژه) بر محیط زیست و کاهش هزینه ها است. در ارزیابی آثار محیط زیستی، آثار طرح (پروژه) بر محیط زیست پیش بینی می شود تا از آسیب به محیط زیست جلوگیری شود یا به کمک اقدام هایی برای اصلاح و کاهش آثار منفی طرح (پروژه) اقدام شود.

ارزیابی اثرات زیست محیطی

در این روش، با انجام مطالعات و شناختی که کارشناسان از وضعیت موجود محیط و فرآیندهای پروژه در مرحلۀ ساخت و بهره برداری بدست می آورند، اثرات فاکتورهای عملیاتی را بر فاکتورهای زیست محیطی در مراحل مختلف شناسایی و راهکارهایی را برای کاهش اثرات فوق پیشنهاد می نمایند. توسعه به مجموعه فعالیت ها و کارهای انسان گفته می شود که برای بهبود زندگی خود و محیط زیست انجام می دهد. برای پایدار بودن توسعه در بلندمدت لازم است به محدودیت های محیط زیست و منابع طبیعی توجه شود. توسعه پایدار توسعه ای است که سلامت انسان و محیط زیست را در بلندمدت بهبود دهد. یکی از راه های رسیدن به توسعه پایدار ارزیابی آثار محیط زیستی طرحها (پروژه ها) است.

پيشينه قانوني ارزيابي محيط زيستي در ايران

در قوانين، مقررات و ضوابط سوابق کشور، اصطلاح متداول و شناخته شده ای تحت عنوان ارزيابی اثرات محيط زيستي (EIA) وجود نداشت و حتی انجام مراحل ارزيابی نيز در شکل و مفهوم حاضر در مقررات قانونی گذشته پيش بينی نگرديده بود.
برای نخستين بار در سال 1354در آيين نامه جلوگيری از آلودگی هوا مصوب 29/4/54 کميسيون های مجلس وقت، صدور پروانه، تاسيس هر نوع کارخانه و کارگاه جديد و توسعه و تغيير کارخانجات و کارگاه های موجود موکول به رعايت مقررات و ضوابط حفاظت و بهسازی محيط زيست شده بود. در سال 58 با کوچک شدن ساختار تشکيلاتی سازمان حفاظت محيط زيست دفتر بررسی اثرات توسعه نيز منحل گرديد. مجددا در سال های اخير، واحد مذکور با عنوان دفتر ارزيابی زيست محيطی در حوزه معاونت محيط زيست انسانی سازمان حفاظت محيط زيست ايجاد گرديده و اجرای مقررات نظارتی مربوط به ارزيابی اثرات زيست محيطی طرحها و پروژه های توسعه را بر عهده دارد.

فاکتورهای زیست محیطی در ارزیابی اثرات زیست محیطی

فاکتورهای زیست محیطی که در این مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته و وضعیت موجود محیط زسیت را مشخص می نمایند، عبارتند از:

- محیط های فیزیکی (زمین شناختی - لرزه خیزی - هوا - آب خاک – صدا)
- محیط های اجتماعی و اقتصادی (جمعیت – سواد و آموزش – دین – بهداشت و درمان – امکانات رفاهی، اشتغال و بیکاری، نوع فعالیت، صنایع و کاربری های مختلف و...)
- محیط های فرهنگی (اماکن تفریحی، اماکن مذهبی، اماکن علمی، آثار تاریخی و باستانی، امکان حفاظتی، چشم اندازها و...)
- محیط های بیولوژیکی (گیاهان و جانوران) و آلودگی های زیست محیطی موجود (هوا، خاک، آب، صدا).

تقسیم بندی ارزیابی اثرات زیست محیطی

این اثرات از نظر تقسیم بندی به انواع زیر تقسیم می گردند:

- مفید یا مضر (مثبت یا منفی).
- کوتاه مدت یا بلند مدت.
- مستقیم یا غیر مستقیم.
- برگشت پذیر یا غیر قابل برگشت.
- اولیه، ثانویه، ثالثیه.
- قطعی، احتمالی – غیر محتمل.
- موقت یا دائمی.
- قابل پیشگیری یا کنترل و غیر قابل پیشگیری و کنترل.
- تجمعی (ترکیبی).
- استراتژیک.
- بویژه مشخص (مهم).

اثرات مفید (مثبت) و مضر (منفی): اثرات پروژه بر محیط زیست را که باعث بهبود وضعیت موجود گردد، اثرات مثبت و اثراتی را که وضعیت موجود را تضعیف و یا بحرانی سازد، اثرات منفی می نامند.
اثرات کوتاه مدت و بلند مدت: اثراتی را که در زمان کوتاه و سریعاً رخ می دهند را اثرات کوتاه مدت و اثراتی را که ابتدا مشخص نمی گردد و در زمان طولانی بروز می نمایند را اثرات بلند مدت می نامند.
اثرات مستقیم و غیر مستقیم: اثرات مستقیم، اثراتی هستند که به طور واضح و به شکل مستقیم بر فاکتورهای زیست محیطی تأثیر می گذارند در حالیکه اثرات غیر مستقیم اثرات، ناشی از عملیات مستقیم بوده و در بلند مدت نمایان می گردند.
اثرات برگشت پذیر و غیر قابل برگشت پذیر: اثرات برگشت پذیر، اثراتی هستند که با کارهای مدیریتی با تعدیل فرآیندهای توسعه اولیه، قابلیت برگشت پذیری دارند، اما اثرات غیر قابل برگشت، اثراتی هستند که قابل برگشت پذیری و جبران نمی باشند.
اثرات اولیه، ثانویه، ثالثیه: اثرات اولیه، اثراتی هستند که در مراحل اولیه عملیات حادث گردیده و تأثیرات محیطی آنها قابل پیش بینی و احتمالاً قابل رویت است. اثرات ثانویه ناشی از فعالیتهای اولیه و در مدت زمانی پس از بروز اثرات اولیه ظهور می نماید. اثرات ثالثیه در پی اثرات اولیه و ثانویه خود را نشان می دهد و مدت بروز آن طولانی تر می باشد.
اثرات قطعی، احتمالی، غیر محتمل: اثرات قطعی، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً قابل پیش بینی و حتی مشاهده می باشد. اثرات احتمالی ، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً و بطور قطعی، قابل پیش بینی نمی باشد، اما احتمال بروز آنها وجود دارد.
اثرات غیر محتمل اثراتی هستند که احتمال بروز آنها بسیار ضعیف و در حد صفر می باشد.
اثرات موقت و دائمی: اثرات موقت، اثراتی هستند که در کوتاه مدت بروز نموده و پس از مدتی از بین می روند. اثرات دائمی، اثراتی هستند که در مدت زمان طولانی و حتی در تمام زمان اجرای طرح، بر محیط تأثیر گذار می باشند.
اثرات قابل پیشگیری و کنترل و اثرات غیر قابل پیشگیری و کنترل: اثراتی که با اجرای برنامه های مدیریتی می توان از بروز آنها جلوگیری نمود را قابل کنترل و اثراتی را که نمی توان راههایی برای پیشگیری ارائه نمود، اثرات غیر قابل کنترل می نامند.
اثرات تجمعی (ترکیبی): اثراتی هستند که می توانند بر محیط زیست تأثیر بگذارند و با ترکیب یک اثر یا گزینه دیگر، اثرات آن افزایش یافته و اثر تجمعی ایجاد می نمایند.
اثرات استراتژیک: اثراتی هستند که تغییرات مهم در بافت محیط زیست منطقه ایجاد و سبب تغییرات دائمی در منطقه می شوند.
اثرات مشخص (مهم): هر اثری که سبب کاهش ظرفیت محیط زیست و به زیر آستانه بردن آن بیانجامد، بعنوان اثرمشخص و مهم شناخته می شود.
پس از شناسایی نوع اثر، معیار ان شناسایی و مورد بررسی قرار می گیرد.

جهت این امر، معمولاً چهار معیار مدنظر قرار می گیرد که عبارتند از:

1) میزان اثر 2) دامنه اثر
3) اهمیت اثر 4) اثر با حساسیت ویژه

1) میزان اثر: نشان دهنده اندازه تغییراتی است که در اجرای پروژه بر محیط پدید می آید.
2) دامنه اثر: نشانگر محیط تحت تأثیر است. این محیط می تواند شعاع های کم و یا زیاد را بر حسب نوع فعالیت ها شامل گردد. جهت تعیین دامنه اثر، معمولاً سه محدوده را تحت عناوین محدوده بلافصل، محدودۀ تحت تأثیر مستقیم و محدوده تحت تأثیر غیر مستقیم در نظر می گیرند.
محدوه بلافصل محدوده ای است که پروژه در آن صورت می پذیرد (مساحت اجرای پروژه)
محدودۀ تحت تأثیر مستقیم، محدوده ای است خارج از محدودۀ بلافصل بوده و اثرات ناشی از فعالیتهای پروژه بطور مستقیم بر این محدوده تأثیر گذار می باشند. مانند رودخانه اطراف سایت احداث پروژه.
محدودۀ تأثیر غیرمستقیم، در فاصله ای دورتر از مکان احداث پروژه قرار گرفته و امکان دارد بعلت گسترش دامنه اثرات، تحت تأثیر قرار گیرد.
3) اهمیت اثر: این فاکتور با میزان و مقدار یک اثر متفاوت است و برای گونه های مهم از لحاظ اکولوژیکی و یا مکانهای با ارزش فراوان بکار برده می شود. در این عوامل این پارامتر بر اساس ارزش و اهمیت فاکتورهای تأثیرپذیر مشخص می گردد.
4) اثر با حساسیت ویژه: بدلیل میزان تأثیر پذیری زیست محیطی ویژه ای که برخی از مناطق با توجه به شرایط خاص خود دریافت می دارند، فعالیتها و اثرات یک پروژه، می تواند اثرات قابل توجهی پدید آورد؛ مانند شهر تهران که دارای آلودگی هوای شدیدی است و فعالیت و یا احداث برخی از صنایع در این شهر، می تواند اثرات بسیار ویژه و شدید را نسبت به شهرهای دیگر کشور بدنبال داشته باشد.
یکی از مراحل مهم در ارزیابی اثرات زیست محیطی یک پروژه، پیش بینی تغییرات در محیط زیست منطقه می باشد. پس از شناسایی نوع، اهمیت و میزان اثرات، تغییراتی را که در صورت اجرای پروژه بر محیط زیست بوقوع خواهد پیوست، باید پیش بینی گردد.
برای این منظور، وضعیت محیط زیست منطقه در سه حالت، وضعیت موجود، وضعیت آینده منطقه بدون اجرای پروژه و وضعیت آینده منطقه در صورت اجرای پروژه مطالعه و بررسی می گردد. در این بخش از مطالعه وضعیت آینده منطقه در صورت عدم اجرا و یا اجرای پروژه نسبت به وضعیت موجود مقایسه می شود و تغییرات قابل پیش بینی نسبت به حال، مورد بررسی قرار می گیرد.
گزینه عدم اجرای پروژه تحت عنوان "گزینه نه" بررسی می شود. این گزینه بدان معناست که چنانچه پروژه پیشنهادی اجرا نگردد، وضعیت آتی محیط زیست در این شرایط چگونه خواهد بود.
گزینه اجرای پروژه نیز تحت همین عنوان (گزینه اجرایی) مورد مطالعه قرار می گیرد و تغییرات محیط زیست در صورت اجرای پروژه پیش بینی و با گزینه های دیگر مقایسه می گردد.
تعداد گزینه ها در پروژه های مختلف می تواند متفاوت باشد. این امر با توجه به نوع پروژه، مکان های پیشنهای و شرایط محیطی می تواند تعیین گردد.

مرحله بعدی انتخاب گزینه برتر می باشد. این امر با استفاده از متدولوژی های مختلف صورت می پذیرد. مهم ترین متدهای کاربردی در حال حاضر که در کشور ما نیز بیشتر از متدهای دیگر استفاده می گردند،

عبارتند از:

- روش های کارشناسی (تخصصی ویژه)Ad hac))
- شبکه ها (Network)
- روی هم گذاری صفحات (Over lay)
- صورت ریزها(Check list)
- ماتریس ها(Matrixes)

- ارزیابی سریع یا Rapid Assessment

-متد پاستاکیا (Pastakia Method) (روش پاستاکیا به کمک نرم افزار RIAM BASIC)

با کمک یکی از روش های فوق، گزینه های انتخابی معیار گذاری و گزینه برتر انتخاب می گردد. انتخاب روش با توجه به نوع و وسعت پروژه و نظرات کارشناسان، می تواند متفاوت باشد. گاهی برای اطمینان از نتیجه حاصله می توان از بیش از یک روش برای ارزیابی و انتخاب گزینه برتر استفاده نمود. پس از ارزیابی اثرات گزینه ها و انتخاب گزینه برتر، از آنجایی که هر یک از آن ها دارای اثرات منفی بر محیط زیست می باشند، باید روش هایی جهت حذف، کاهش و یا کنترل اثرات نامطلوب و سوء زیست محیطی، امکان تجدید پذیری، احیاء و یا جبران خسارت وارده بر محیط زیست ارائه گردد.

چنین اقدامی که به عنوان تخفیف اثرات سوء و یا اقدامات اصلاحی نامیده می شود، یک ضرورت در گزارشات ارزیابی می باشد و مجریان طرح باید اقدامات فوق را در برنامه های خویش رعایت نمایند.
آخرین مرحله از گزارش ارزشیابی، ارائه روش های مدیریت زیست محیطی می باشد که جهت هماهنگی فعالیت های توسعه و محیط زیست در راستای دسترسی به اهداف توسعه پایدار، صورت می پذیرد. بطور کلی مدیریت زیست محیطی به معنی تدوین استراتژی های توسعه ای متناسب با محیطزیست است که با توجه به ماهیت آن می تواند دارای ابعاد جهانی، منطقه ای و محلی باشد. این برنامه ها در مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.

ارکان برنامه های مدیریت زیست محیطی

- آموزش Training

- مشارکت عمومی Public Participation

- ممیزی Auditing

- پایش Monitoring

آموزش Training:
این امر در جهت ارتقاء دانش زیست محیطی بویژه در سطوح مسئولین طرحهای توسعه و نیز در سطوح پایین تر برای متخصصان و کارکنان طرح، صورت می پذیرد.
مشارکت عمومی Public Participation:
برای اعمال مدیریت زیست محیطی کارآمد می بایست برنامه های ارائه شده با ویژگیهای محلی یا منطقه ای به ویژه از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی سازگار باشد. بدین ترتیب مشارکت عمومی و حتی تفویض بخشی از اقدامات زیست محیطی به مردم جهت دستیابی به هدف فوق از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد.
ممیزی (بازرسی) Auditing:
طرح بازرسی جزء مراحل ارزیابی محسوب می گردد و هدف از آن، کنترل وسایل و تجهیزات و رعایت ایمنی در مراحل مختلف اجرای پروژه می باشد.
پایش Monitoring:
پایش در واقع ارزیابی مستمر و جمع آوری و سازمان دهی اطلاعات از یک پروژه در جهت اجرا و بهره برداری است که به منظور تعین تغییراتی که ممکن است در نتیجه اجرا و بهره برداری پروژه بر اجزاء محیط زیست ایجاد گردد، بحث می کند و به تدوین یک سیستم مستمر جهت مراقبت و نظارت دقیق در مراحل مختلف پروژه می پردازد.
بطور کلی نظارت مستمر بر کمیت و کیفیت انواع آلاینده های شاخص ناشی از طرحهای توسعه و پیامدهای ناشی از آن، اطمینان از صحت عملکرد اقدامات، تقلیل اثرات سوء، تطبیق وضع موجود با شرایط قید شده در قرارداد مشاور، بررسی میزان تأثیر گذاری واقعی اقدامات، تقلیل اثرات سوء، فراهم نمودن اطلاعاتی به منظور کنترل شدت پیامدهای سوء پروژه برای سازمان ها و... از اهداف پایین می باشد.

ارزیابی اثرات زیست محیطی

قوانين مربوط به ارزيابی اثرات محيط زيستی

فهرست بخشی ازقوانين و مقررات مربوط به ارزيابی اثرات عبارتند از:
- اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران
- قانون برنامه دوم و سوم توسعه کشور، مصوب سالهای 1373 و 1379مجلس
- آيين نامه جلوگيری از آلودگی هوا، مصوب سال 1374مجلس
- تصويب نامه هيات وزيران درمورد ضوابط و معيارهای استقرار صنايع، مصوب سال 1378
- صورتجلسه شماره 138 شوراي عالی حفاظت محيط زيست در مورد ارزيابی اثرات محيط زيستي، مصوب سال 1376
- ماده 105 قانون برنامه سوم توسعه ،مصوب سال 1379 و....
در حال حاضر مهمترين و معتبرترين قانون مرتبط با ارزيابی محيط زيستي که تا پايان سال 1383 به عنوان مستند قانونی مورد استفاده و بهره برداری می باشد ماده (105) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد که متن کامل آن به قرار زير است:
"کليه طرحها و پروژه های بزرگ توليدی و خدماتی بايد پيش از اجرا و در مرحله انجام مطالعات امکان سنجی و مکان يابی بر اساس ضوابط پيشنهادی شوراي عالی حفاظت محيط زيست و مصوب هيات وزيران مورد ارزيابی محيط زيستي قرار گيرند. رعايت نتايج ارزيابی توسط مجريان طرحها و پروژه های مذکور الزامی است.نظارت بر حسن اجرای اين ماده بر عهده سازمان برنامه و بودجه می باشد."

براساس ضوابط تدوین شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست در دستورالعمل حداقل فاصله مجاز برای استقرار واحدهای صنعتی، تولیدی و خدماتی، حداقل فاصله نیروگاه های برق، پالایشگاه ها، مراکز نظامی، فرودگاه ها، پتروشیمی ها و چاه های نفت و... از مناطق مسکونی، پارک های ملی، رودخانه ها، و مناطق حفاظت شده و... قابل استخراج بوده و بایستی در گزارشات ارزیابی اثرات زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد.