طی 3 دهه اخیر، در بسیاری از کشورهای جهان بازاری به‌نام بازار سرمایه‌گذاری در بهینه‌سازی مصرف حامل‌های انرژی از طریق راه‌اندازی صنعت شرکت‌های خدمات انرژی یا ESCO ایجاد شده که از جمله روش‌های مؤثر و کارا در نهادینه کردن بهینه‌سازی مصرف انرژی در یک کشور است.

    شرکت خدمات انرژی یا ESCO در شکل جامع و کامل خود شرکتی است که با هدف صرفه‌جویی یا بهینه سازی مصرف حامل‌های انرژی به تنهایی یا با همکاری یک موسسه مالی یا سایر نهادهای سرمایه‌گذار در قالب قراردادهای مبتنی بر کارایی اقدام به سرمایه‌گذاری در یک یا چند مجموعه صنعتی یا ساختمانی می‌کند و به طرف قرارداد متعهد می‌شود پس از مراحل ممیزی انرژی، میزان مشخصی از کاهش هدر رفت و بهبود مصرف انرژی را بدون هرگونه خلل به روند تولید محصول یا سطح آسایش و رفاه در کارخانجات یا واحدهای ساختمانی بر اساس یک طرح مدون و در یک دوره مورد توافق به مرحله اجرا گذارد. در قراردادهای مبتنی بر کارایی، جبران هزینه‌های سرمایه‌گذاری با احتساب سود منطقی کار، از ناحیه هزینه‌های صرفه‌جویی شده در مصرف حامل‌های انرژی در آن مجموعه صنعتی یا ساختمانی همچنین سایر صرفه‌جویی‌ها در هزینه‌های مرتبط با اجرای طرح از جمله مالیات‌های زیست محیطی و مصرف آب در یک دوره زمانی تأمین و پرداخت می‌شود. پس از پایان دوره قرارداد، تجهیزات نصب شده از سوی شرکت، متعلق به صاحب کارخانه یا واحد ساختمانی خواهد بود؛ بنابراین شرکت خدمات انرژی (ESCO) شرکتی است که فعالیت‌های مربوط به بهینه‌سازی مصرف انرژی را به صورت یکجا انجام می‌دهد.

   معمولا به منظور کاهش هزینه‌های اجرا و اقتصادی شدن اقدامات، بهینه‌سازی تمام حامل‌های انرژی همراه با هم و طی یک قرارداد انجام می‌شود، مگر در صنایع و ساختمان‌های بزرگ که بهینه‌سازی، شامل آب و گاهی آلودگی محیط زیست نیز می‌شود زیرا :

   در بسیاری از موارد، کاهش مصرف آب باعث کاهش مصرف انرژی نیز می‌شود.

   با کاهش مصرف انرژی، آلاینده‌های کمتری وارد محیط زیست می‌شوند. در کشورهایی که بر آلاینده‌های محیط زیست مالیات وضع شده است، کاهش آلاینده‌ها صرفه‌جویی زیادی در هزینه‌ها دارد.

   ویژگی‌های شرکت‌های خدمات انرژی

   1) مشخص نبودن مبلغ قرارداد

   بر خلاف قراردادهای دیگر، قراردادهای شرکت‌های خدمات انرژی، مبلغ ثابت و مشخصی ندارند بلکه میزان پرداخت به شرکت به میزان صرفه‌جویی حاصل شده بستگی دارد. به منظور تعیین سهم شرکت، میزان مصرف انرژی با روش‌های مناسب و دستگاه‌های اندازه‌گیری مشخص می‌شود. این نوع قراردادها، "قراردادهای مبتنی بر کارایی" نامیده می‌شوند.

   2)تحمیل نشدن هزینه‌ها به مشتری

    اقدامات بهینه‌سازی عموما بسیار پرهزینه هستند، به طوری که مشتری با دید غیر فنی بسختی زیر بار قبول ریسک آن خواهد رفت. در قراردادی که شرکت خدمات انرژی اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کند، مشتری صرفا در طول قرارداد بخشی از صرفه‌جویی حاصل در هزینه‌های انرژی را به شرکت پرداخت می‌کند و پس از پایان قرارداد، مالکیت تجهیزات نصب شده را به دست می‌آورد. در سایر قراردادهای خدمات انرژی، مشتری هیچ‌گاه مبلغی بیش از صرفه‌جویی حاصله به شرکت پرداخت نمی‌کند.

   3)کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری

    در اغلب قراردادهای مبتنی بر کارایی که توسط شرکت‌های خدمات انرژی منعقد می‌شود، هزینه‌های تعمیر و نگهداری تمام یا قسمتی از دستگاه‌های جدید نصب شده نیز می‌تواند در طول قرارداد به عهده شرکت خدمات‌دهنده باشد که این باعث کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری می‌شود. علاوه بر این، شرکت خدمات انرژی متعهد می‌شود در طول قرارداد، آموزش‌های لازم را به تیم نگهداری بدهد تا پس از اتمام قرارداد بتوانند نگهداری کل تجهیزات را در دست گیرند.

   به طور کلی شرکت‌های خدمات انرژی به 2 صورت فعالیت می‌کنند:

   1) شرکت‌های خدمات انرژی سرمایه‌گذار

   تمام خدمات مربوط به انرژی را به مشتریان خود ارائه می‌دهند.میزان صرفه‌جویی در مصرف انرژی و کارایی اقدامات انجام شده را تضمین می‌کنند. درآمد ناشی از سرمایه‌گذاری، متناسب با میزان صرفه‌جویی محقق شده تعیین می‌شود.

   2) شرکت‌های خدمات انرژی غیرسرمایه‌گذار

   تمام خدمات مربوط به انرژی را به مشتریان خود ارائه می‌دهند. میزان صرفه‌جویی در مصرف انرژی و کارایی اقدامات انجام شده را تضمین می‌کنند. بنابراین، نقطه کانونی و اصلی در ESCO در 3 خصوصیت است

   الف)شرکت خدمات انرژی به طرف قرارداد متعهد می‌شود پس از مراحل ممیزی انرژی، میزان مشخصی از کاهش

   هدر رفت و بهبود مصرف انرژی را بدون هرگونه خلل به روند تولید محصول یا سطح آسایش و رفاه در بخش‌های صنایع و ساختمانی براساس یک طرح مدون و در یک دوره مورد توافق به مرحله اجرا گذارد.

   برای هر کارشناس اقتصادی و حتی برای خود متولیان امر بخوبی روشن است که اصلاح قیمت‌ها شرط لازم است، اما کافی نیست و به تنهایی نمی‌تواند کشور را به سطح بهینه در بهره‌وری و مصرف حامل‌های انرژی برساند.

   ب) جبران هزینه‌های سرمایه‌گذاری با احتساب سود منطقی کار از ناحیه هزینه‌های صرفه‌جویی شده در مصرف سوخت و انرژی در آن مجموعه صنعتی یا ساختمانی در یک دوره زمانی، تأمین و پرداخت می‌شود.

   ج) پس از پایان دوره قرارداد، تجهیزات نصب شده از سوی شرکت، متعلق به صاحب کارخانه یا واحد ساختمانی خواهد بود.

   در قراردادهای شرکت‌های خدمات انرژی، کل هزینه و سود سرمایه‌گذاری برای افزایش کارایی مصرف حامل‌های انرژی و جلوگیری از هدررفت و تلفات در بخش‌های ساختمانی، صنعتی و روشنایی معابر (و حتی در شکل پیشرفته آن در پیک‌سایی عرضه برق در سطح ملی) از ناحیه ارقام هزینه‌های صرفه‌جویی شده به دلیل کاهش مصرف انرژی، تأدیه و تسویه می‌شود. به این ترتیب:

   شرکت‌های خدمات انرژی از ناحیه سرمایه‌گذاری و توان فنی خود به سود قابل توجهی دست پیدا می‌کنند.

    صاحبان صنایع و واحدهای ساختمانی بی‌آن‌که متحمل هزینه‌ای شوند، مصرف سوخت خود را بهینه می‌کنند و پس از پایان دوره قرارداد علاوه بر کاهش هزینه‌های اضافی ناشی از مصرف نامطلوب سوخت، مالک وسایل و تجهیزات نصب شده می‌شوند.

دولت به لحاظ کاهش واردات سوخت یا از ناحیه افزایش صادرات حامل‌های انرژی به درآمدهای ارزی بیشتری دست می‌یابد.

   سطح آلاینده‌های محیط زیست کاهش می‌یابد.

   دانش مهندسی انرژی در کشور ارتقاء و توسعه می‌یابد.

   صنعت ساخت تجهیزات اندازه‌گیری، ممیزی و کنترلی در مصرف انرژی در کشور راه‌اندازی می‌شود.

   به دلیل ماهیت و گستردگی این کار از نرخ بیکاری کاسته و با ایجاد شغل مولد به اقتصاد ملی کمک شایانی می‌شود.

   پس از شوك نفتی دهه 70 میلادی بود كه كشورهای مصرف‌كننده انرژی به فكر راهكاری برای صرفه‌جویی بیشتر افتادند و بدین ترتیب شركت‌های خدمات انرژی شكل گرفتند و اكنون نقش ویژه‌ای در این بخش دارند. براساس آمار ارائه شده در حال حاضر در امریكا 60 شركت بزرگ خدمات انرژی وجود دارد كه گزارش مالی آنها به 1/2 میلیارد دلار می‌رسد.

   این در حالی است كه رشد سالانه این گزارش نیز 24 درصد است. در ژاپن نیز 80 شركت اسكو 3/1 میلیارد دلار گزارش مالی دارند در حالی كه كمتر از 10 سال از آغاز فعالیت آنها می‌گذرد.

   موانع گسترش صنعت ESCO در ایران

   تدوین و تصویب نشدن قانون جامع بهینه‌سازی مصرف حامل‌های انرژی کشور و اجرای آن.

   پایین بودن سطح دانش مهندسی انرژی و علوم مدیریت مصرف انرژی در سطح کشور.

   ناآشنایی یا تمایل بانک‌ها و مؤسسات به ورود در طرح‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی.

   مزایای گسترش صنعت ESCO در ایران

   ارتقای سطح دانش فنی و علوم مدیریت بهینه‌سازی مصرف سوخت در کشور.

   نهادینه شدن فرآیند بهینه‌سازی مصرف انرژی در سطح ملی.

   کاهش ضایعات ناشی از مصرف غیرمطلوب انرژی به محیط زیست.

   بهره‌مند شدن مصرف کنندگان از منافع ناشی از صرفه‌جویی انرژی.

   افزایش قابل توجه میزان سطح اشتغال در اقتصاد ملی با استفاده از سرمایه‌های در حال اتلاف انرژی.

   افزایش منافع ملی ناشی از کاهش مصرف انرژی و امکان کسب درآمد‌های ارزی ناشی از صادرات انواع سوخت یا کاهش واردات انواع حامل‌های انرژی.

   بالاخره، امکان جذب سرمایه‌های فراوان خارجی در بازار پرسود کاهش تلفات انواع حامل‌های انرژی در ایران.

   مهندسی ارزیابی یا اندازه‌گیری و بازبینی

   مهندسی ارزیـابی یا انـدازه‌گیری و بـازبـینی (Measurement & Verification) یکی از ملزومات اصلی در صحت فعالیت و ارتقای سطح کارآیی ESCOهاست. اصلی‌ترین کاربرد M&V محاسبه منافع یا کارمزد این شرکت‌ها، همچنین میزان موفقیت آنها در اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی است. علاوه بر این به کمک مهندسی ارزیابی می‌توان به طور مستمر اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی را کنترل کرد.

    امروزه مهندسی ارزیابی به عنوان یکی از ارکان فعالیت شرکت‌های خدمات انرژی درآمده است و موسساتی برای فعالیت تخصصی روی این موضوع تشکیل شده‌اند که یکی از معتبرترین آنها شرکت IPMVP است. این شرکت ابتدا توسط وزارت انرژی آمریکا تاسیس شد، اما هم اکنون در قالب یک شرکت غیرانتفاعی به کار مشغول است. نتیجه فعالیت این شرکت تدوین و ارائه پروتکلی با عنوان International Performance Measuring & Verification Protocol بوده است.

   مزایای اجرای M&V در پروژه‌های بهینه سازی مصرف انرژی

   پیش‌بینی دقیق‌تر میزان صرفه‌جویی.

   تعیین میزان موفقیت پروژه به طور مستمر و ایجاد امکان جبران مشکلات پیش‌بینی نشده.

   جلوگیری از بروز اختلاف بین طرفین قرارداد.

   تسریع در پرداخت سهم شرکت‌های خدمات انرژی در پروژه‌ها.