در دنیای امروز ماشین آلات، تکنولوژی و توسعه شهر ها مدیریت پسماند جلوه خاص و پر رنگ تری را نسبت به گذشته در جوامع گرفته است به همین منظور با در نظر گرفتن اهمیت مدیریت پسماند با توجه به رشد سریع جمعیت و رشد کند تکنولوژی مدیریت پسماند در برخی کشور ها سیستم های خاص جهت بهره برداری و استفاده با کیفیت تر از پسماند ها مورد نیاز است. 

برای رسیدن به سطح بالای موفقیت در بین جوامع بین الملی ارتقا بخشیدن به کیفیت یکی از مهم ترین عوامل است هر چند نمی توان عوامل دیگر مانند مدیریت مشتریان یا گارانتی و خدمات پس از فروش و یا حتی دوام و ایمنی را در نظر نگرفت اما باید در نظر داشت برای بقای یک مدیریت مطلوب و رسیدن به اهداف پیش بینی شده در راستای پیشترفت باید خط مشی در نظر گرفته شده بر اساس استاندارد سازی های مناسب که سازمان های متعددی مانند ISO و BIPMوOIML و …ارائه می دهند انجام گردد.

استاندارد های سری ایزو۹۰۰۰ الزمات در خصوص کیفیت را معرفی می کنند که در نهایت استفاده از آن کیفیت محصول ارائه شده توسط یک سازمان را بالا می برد. شرایط موجود دنیا در نگاه محیط زیست طوری است که تمام دست پژوهشگران و محققان و دانشمندان را وادار کرده است تا با بذل توجه بیشتری سیستم های مناسب و متفاوتی را برای قسمت های مختلف جامعه و قطعا برای ارتقا وضعیت محیط بهداشت در نظر بگیرند.

یکی از مهم ترین و مفید ترین سیستم های مورد نظر در مباحث محیط زیست استاندارد های سری ایزو ۱۴۰۰۰ با نام سیستم مدیریت زیست محیطی است.در جهان سالانه حدود ۲۰ الی ۵۰ میلیون تن زباله الکتریکی تولید می شود پس قطعا ایران نیز از این قاعده مستثنی نخواهد بود در ایران حدود ۵ میلیون رایانه و ۲۰میلیون تلویزیون و هزاران وسیله الکتریکی دیگر ازچرخه گردش کار و استفاده خارج شده است که هنوز سیستم مدیریت جامعی برای بازیافت آنان در نظر گرفته نشده است که با تکیه بر استاندارد های ذکر شده در زمینه کیفیت و محیط زیست می توان کیفت در بدو تولید محصولات و برنامه ریزی برای بازیافت آنان پس از عمر مفید را در نظر داشت.

زباله الکترونیکی (E-waste)

به دستگاه‌ها و قطعات الکترونیکی مصرف شده مانند تلفن‌ها و کامپیوترها، لوح فشرده، کیت های الکترونیکی و… که حاوی فلزات خطرناکی مانند کادمیوم، مس، نیکل، روی، باریم، برلیوم، انواع پالستیک ها، آلومینیوم، نقره، پالتین هستند گفته می‌شود که اگر در طبیعت رها شوند پس از پایان عمر مفید و عدم بازیافت صحیح آلوده کننده خطرناک محیط زیست به شمار می‌روند.

یکی از دلایلی که زباله های الکترونیکی به مرور زمان تبدیل به یک معضل بزرگ می گردد کوتاه بودن عمر تجهیزات الکترونیکی و متنوع بودن سلیقه مردم و همچنین تغییرات ایجاد شده در صنایع می باشد. بطور مثال تغییرات موجود در صنایع خودرو که باعث تغییر در سیستم های مختلف و متنوع الکترونیکی خودرو می شود در همین راستا در جهان در حال حاضر کشور های آمریکا و چین بزرگترین تولید کنندگان زباله الکترونیکی هستند، این امر پیشترفت این کشور ها در عرصه الکترونیک را نشان می دهد که باعث افزایش تولید زباله های الکترونیکی در سطح بالا شده است.

بازیافت زباله های الکترونیکی

عمر کوتاه تجهیزات کامپیوتری از یک طرف و تنوع‌طلبی مردم در استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید سبب شده است که رفته رفته بحث زباله‌های الکترونیکی به مشکل بزرگ دنیا بدل شود اما به راستی تولید تجهیزات الکترونیکی به سادگی صورت می‌گیرد که اگر بخواهیم برای بازیافت آن کار جدی انجام ندهیم طبق یک تحقیق انجام شده گفته می‌شود برای ساخت یک مانیتور ساده علاوه بر مواد اولیه ی مورد نیاز در حدود 240 کیلوگرم سوخت 22  کیلوگرم مواد شیمیایی، 1500 لیتر آب نیاز است و با توجه به این مساله به نظر می‌رسد استفادهء مجدد از وسایل کامپیوتری می‌تواند تا حد زیادی در مصرف مواد طبیعی صرفه‌جویی به وجود آورد‌.

به گفته ی بسیاری از کارشناسان بازیافت بهترین راه برخورد با زباله‌های الکترونیکی به ویژه تجهیزات کامپیوتری است‌. چرا که یک کامپیوتر قدیمی‌ که دیگر قابل‌ترفیع نباشد را می‌توان به طور کامل بازیافت کرد و این بازیافت در تمامی ‌قطعات صورت می‌گیرد قطعاتی همچون شیشه ی مانیتور‌، پلاستیک کیس، مس موجود در منبع تغذیه، فلزات گران قیمت به کار رفته در مدارات، مودم یا منابع تغذیه و... می‌توانند بازیافت شوند.

شرایط فعلی تولید زباله الکتریکی در جهان:

بر اساس گزارش سازمان ملل بین ۲۰ تا ۵۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در سال دفع شده و کشور آمریکا هر چند یکی از مجهزترین و بزرگترین محل های بازیافت انواع پسماند ها را دارد بزرگترین تولیدکننده این زباله‌ها در جهان محسوب می‌شود هم اکنون ۷۰% کامپیوترها و موبایل‌های جهان در چین بازیافت می‌شود. زباله‌های الکترونیکی تنها ۲ درصد از حجم کل زباله‌های جمع‌آوری شده در کشورهای مختلف را تشکیل می دهد و تنها ۲۰-۱۵% آنها در جهان بازیافت می‌شود.

زباله الکترونیکی در صنعت خودرو

کشورهای پیشرفته در صنعت خودرو قطعا جزء تولید کنندگان برتر زباله های الکترونیکی هستند زیرا در صنعت خودرو همان طور که گفته شد تغییرات مختلفی در سیستم الکترونیکی خودرو ها هر ساله بوجود می آید که این امر باعث میگردد تا سیستم های الکترونیکی خودروهای منسوخ شده مانند کامپیوترها، کیت های الکترونیکی و … بعنوان زباله های الکترونیکی معرفی و در محیط زیست گسترده گردند این مورد در کشورهای توسعه یافته با توجه به اینکه عمر مفید خودرو ها بسیار پایین تر ازکشور های دیگر تعریف شده است افزایش بیشتری دارد.

در زمینه پسماند الکترونیکی در صنعت خودرو زمانی که خودرو به پایان عمر مفید خود برسد آنرا جهت استفاده مجدد و بازیافت به کارخانه بازیافت می برند ابتدا کلیه سیستم های الکترونیکی آن جدا شده و در قسمتی مجزا آنان را بعنوان پسماند های الکترونیکی دپو می کنند این امر باعث می گردد تا مدیریت بر پسماند های الکترونیکی خودرو دقیق تر و مناسب تر صورت بگیرد پس از جمع آوری این تجهیزات الکترونیکی روش های مدیریت پسماند الکترونیکی مد نظر قرار گرفته و بر اساس آن با زباله الکترونیکی رفتار می کنند.

یکی از بهترین شیوه های پیاده شده در بازیافت زباله های الکترونیکی در صنعت خودرو در سازندگان دارای سبک این صنعت مانند شرکت BMW,TOTOTA,MERCEDES-BENZ این است که شرکت های نامبرده ملزم به بازیافت زباله های الکتریکی محصولات خود می باشند که با توجه به این الزام قیمت فروش خودروی خود را تعیین می نمایند این امر باعث می گردد تا برخی دولت ها نیز به کمک صنایع خودرو سازی آمده و با شارژ های مالی خود به امر بازیافت زباله های الکترونیکی کمک کنند.

روش‌های مدیریت زباله های الکتریکی:

الف) روش های پرخطر
این روش با استاندارد های بین الملی مغایرت دارد و همین امر باعث می گردد تا سلامت انسان و محیط زیست در معرض خطر قرار گیرد.

انواع روش های پر خطر مدیریت زباله های الکتریکی

۱ ) سوزاندن:

با سوزاندن زباله ها آنان تجزیه می گردند این سوزاندن می تواند یا در فضای محسور و کنترل شده برای جلوگیری از آلودگی محیط و یا در فضای باز انجام گردد. چون ذرات سمی موجود در این زباله بسیار زیاد و خطرناک است احتمال انتشار مواد سمی بسیار زیاد است به طوری که سوزاندن زباله های رایانه ای بزرگترین منبع تولید دی اکسین ها و انتشار فلزات سنگین نظیر جیوه درجواست. در نتیجه سوزاندن زباله های الکترونیکی اصلا راهکار مناسبی نیست.

۲) دفن

عدم نفوذ زباله در محل دفن یکی از مهم ترین شرط های محل دفن زباله های الکترونیکی است که چنین محلی تقریبا وجود خارجی ندارد زیرا در دراز مدت هر محل دفن زباله الکترونیکی خاصیت های خود را از دست می دهد. تحقیقات نشان می دهد که در محل دفن مانیتورهایCRT، هر عدد لامپ اشعه کاتدی می تواند تا ۸۶/۱ گرم سرب وارد شیرابه محل دفن کند. در مکان های دفن نه تنها امکان نفوذ شیرابه، فلزات سنگین وعناصر موجود در آن ها به محیط اطراف وجود دارد و موجب آلوده شدن آب های زیرزمینی وخاک می شود، بلکه احتمال آتش سوزی نیز در این مکان ها وجود دارد.

ب)روش های جدید مدیریت زبا له های الکترونیکی

۱)جداسازی

در این فرآیند مواد سمی و مضر برای محیط زیست مانند CRTها و باطری ها باید جدا شوند.این کار طبق استاندارد WEEE انجام می شود لیست اجزایی که باید طبق این استاندارد جداسازی شوند به شرح زیر است:

) فرآیندهای مکانیکی:

این فرآیندها برای جداسازی مواد مختلف قابل بازیافت و آلاینده ها انجام می شود. که عموما شامل واحد شکستن و خرد کردن و جداکننده های مغناطیسی، جداکننده های بادی، جداکننده های جریان گردابی و… می شود. در این فرآیندها گرد و غبارهای تولیدی بایستی قبل از رهاسازی برای کاهش آلودگی، فیلتر می شوند.

۳) پالایش:

مواد موجود در زباله های الکترونیکی می توانند به صورت مواد خام بازیابی شوند و برای این منظور باید از فرایندهای مختلفی مانند فرآیندهای پیرومتالورژی، هیدرومتالورژی و الکتروشیمیایی عبور کنند. عمده موادی که از فرآیند پالایش بدست می آیند شامل فلزات، پلاستیک ها و شیشه می باشند.

فلزات موجود در زباله‌های الکترونیکی بـه ۲ دسته سمی و غیرسمی تقسیم می‌شوند که قابلیت حل شدن در آب را دارند:

۱) فلزات غیرسمی مانند سرب، نیکل ،مس، آلومینیوم، آهــن و روی درصورتی که با غلـظت بالا در آب نفوذ کنند، علاوه بـر تغییر رنگ، طــعم و بوی آب، بیماری‌های گوارشی ایجاد می‌کنند.
۲) فلزات سنگین و ســمی موجود در زباله‌های الکترونیکی همچون کادمیوم موجود درباتری‌های تلفن همراه و لب تاب هنــگامی که در طبیعت رها شوند با ورود به زنجیره غذایی، وارد بدن شده و موجب اختلال درکارکرد آنزیم‌ها، تخریب گلبول‌های قرمز، ایجاد فشارخون و بیمــاری‌های کلیوی می‌شود. به عنوان مثال، کادمیوم موجود در هر باتری گوشی تلفن همراه می‌تواند ۶۰۰ مترمکعب آب را آلـوده کند.

جیوه موجود در زباله‌های الکترونیکی هم بسیار خطرناک می‌باشد. براساس تحقیقات انجام شده، تعداد زیادی از اهالی شهر مینی‌ماتای ژاپن نیز بر اثر مصرف آبزیان آلوده به جیــوه زباله‌های الکترونیکی، دچار اختلالات شدید عصبی، زائده‌های مغزی، نــقص های جنینی و حتی مرگ شدند. با سوزاندن زباله‌های الکترونیکی هم هیدروکربورهای هالوژنه‌ای که از سوختن این مواد درفضا منتشر می‌شود در بافت ماهی و گوشت دام‌ها تجمع کرده و شدت رسوب آن به حدی است که حتی با محصولات لبنی و فرآورده‌های دامی وارد بدن و موجب مسمومیت و ایجاد سرطان می‌شود.

بیماری‌های ناشی از فلزات سنگین موجود در وسایل الکترونیک:

اختلالات عصبی (پارکینسون، آلزایمر، افسردگی، اسکیزوفرنی)، انواع سرطان ها، فقر مواد مغذی، بر هم خوردن تعادل هورمون ها، چاقی، سقط جنین، اختلالات تنفسی و قلبی-عروقی، آسیب به کبد، کلیه ها و مغز، آلرژی و آسم، اختلالات غدد درون ریز، عفونت های ویروسی مزمن، کاهش آستانه تحمل بدن، اختلال در عملکرد آنزیم ها، تغییر در سوخت و ساز، ناباروری، کم خونی، خستگی، تهوع و استفراغ، سردرد و سرگیجه، تحریک پذیری، تضعیف سیستم ایمنی بدن، تخریب ژن ها، پیری زودرس، اختلالات پوستی، کاهش حافظه، بی اشتهایی، التهاب مفاصل، ریزش مو، پوکی استخوان، بی خوابی و مرگ را می توان نام برد.

درآمد زایی مناسب در بازیافت زباله های الکترونیکی:

اگر پسماندهای رایانه ای و الکترونیکی به درستی و با سیستم مناسب و روش صحیح بازیافت شود می توان طوری فلزات را از آن استخراج کرد از یک تن زباله موبایل ۱۵۰ تا ۳۰۰ گرم طلا به دست آورد. همین وزن گوشی تلفن همراه علاوه بر طلا حدود ۱۰۰ کیلوگرم مس و سه کیلوگرم نقره را در کنار فلزهای دیگر در خود جای داده است.

این در حالی است که در معادن طلایی که اقتصادی به حساب می آید در هر تن سنگ معدن بین ۲۰ تا ۳۰ گرم طلا یافت می شود. ضمن آن که در این زباله ها پلاتین نیزوجود دارد که عنصری ارزشمند می باشد. به همین منظور میتوان بازیافت زباله های الکترونیکی را بازیافت طلای شهری خواند.

متد ها جدید بازیافت زباله الکترونیکی:

یکی از فناوری های جدیدی که به عنوان روشی مناسب در بازیافت زباله های الکترونیکی مورد توجه قرار گرفته است، استفاده از روش تجزیه بیولوژیکی است. در این روش از میکروارگانیسم ها برای بازیافت فلزات سنگین استفاده می شود که در مقایسه با روش های دیگر هزینه کمتری دارد و آلودگی های شیمیایی حاصل از بازیافت زباله های الکترونیکی را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد.

بسیاری از محققان ژاپنی استفاده از موادی که از قابلیت تجزیه زیستی برخوردارند را در ساخت تراشه های الکترونیکی که در ابعادبزرگ طراحی می شوند، بررسی کرده اند. این مواد که بر پایه ترکیبات گیاهی تولید می شوند از موادی مانند اسید پلی لاکتیک مشتق می شوند که از ذرت به دست آمده و از نظر زیستی براحتی قابل تجزیه است. علاوه بر این، سوختن چنین موادی سبب تولید گازهای سمی نخواهد شد همچنین دانشمندان ژاپنی ادعا می کنند که کاغذ روزنامه یکی از مهم ترین اجزای فرآیندی است که طی آن طلا و سایر فلزات زباله های صنعتی، بازیافت می شوند. آن ها ابتدا روزنامه های قدیمی را خرد کردند و از آن خمیری ساختند. سپس با اضافه کردن چند نوع ماده شیمیایی از جمله کلر و فرمالدئید، ژل کاغذ ساختند و با خشک کردن ژل، آن را به صورت پودر در آوردند.
برای آزمایش، مقدار زیادی از زباله های صنعتی که شامل فلزات ارزشمندی مانند طلا، مس، آهن و روی بود را ذوب کردند. غلظت طلا در این مایع حدود ۲۵۰ در یک میلیون، غلظت پلاتین و پالادیم حدود ۱۱ تا۱۶ در یک میلیون و سایر فلزات بین ۱۹۰ تا۸۴۰ در یک میلیون بوده است. با افزودن ژل به این مایع، مشاهده شد که ژل توانایی جذب و تفکیک ۹۰ درصد طلا، پلاتین و پالادیم ومقادیر کمی از مس، روی و آهن را از سایر ترکیبات دارد.
این خصوصیات قابل توجه ژل کاغذ به خاطر وجود سلولز است. سلولز به طور ذاتی شکل منظم و خاصی ندارد به همین علت مواد شیمیایی به راحتی در قالب آن نفوذ می کنند و همین مسئله موجب قدرت جذب بالای آن می شود. هر چند هنوز مشخص نشده است که به چه علت ژل کاغذ فقط فلزات ارزشمند را جذب می کند. یک کیلوگرم ژل توانایی جذب ۹۰۶ گرم طلا را دارد.

وضعیت زباله الکترونیکی در ایران:

هم اکنون هیچ آماری از وضعیت زباله‌های الکترونیک در ایران در دست نیست و هیچ سازمانی نیز متولی رسیدگی به زباله‌های الکترونیک نیست. شرکت دانش بنیان مهر پردازان محیط زیست ثمین به عنوان اولین شرکت تخصصی در زمینه مدیریت و بازیافت این زائدات اقدامات خوبی انجام داده است. این شرکت مجری طرح جامع مدیریت و بازیافت زباله های الکترونیکی اصفهان می باشد.

این شرکت برای اولین بار در کشور اقدام به طراحی و ساخت دستگاه امحاء و بازیافت اولیه انواع لامپ فلورسنت اعم از نیمه فشرده( مهتابی) و فشرده( کم مصرف) در کشور نموده است. همچنین شرکت دانش بنیان تلاش و توسعه در مرکز رشد دانشگاه فردوسی مشهد اولین کارخانه ی بازیافت زباله های الکترونیک را راه اندازی کرده و در آن فلزات طلا، نقره و مس بازیافت و همچنین آلیاژ لحیم استخراج می گردد در این کارخانه روزانه ۸۰۰ کیلوگرم زباله الکترونیکی مانند موبایل و رایانه های مستعمل در این کارخانه پس از انجام مراحل بازیافت به ۱۰۰ کیلوگرم پسماند تبدیل می شوند.

این پسماندها شامل طلا، نقره، مس، قلع، سرب و نقره با درجه خلوص ۹۹ درصد است که برای مصارف صنعتی دوباره به چرخه تولید باز می گردد. از مزایای دیگر راه اندازی این خط نیمه صنعتی کاهش خطرات ناشی از دفن زباله های الکترونیکی از قبیل فلزات سنگین، آلودگی آب های زیر زمینی،حفظ منابع خاک با کاهش میزان دفن زباله، صرفه جویی در مصرف سوخت، آب و سایر نهاده های طبیعی تولید، بازیابی و استفاده دوباره از قطعات الکترونیک را اشاره نمود.

نتیجه گیری

اولین قدم در بازیافت صحیح زباله های الکترونیکی فرهنگ سازی در بین اقشار جامعه می باشد که پس از ایجاد این فرهنگ در میان جامعه می توان با ساختن کارخانه های مخصوص بازیافت زباله های الکترونیکی فرآیند بازیافت را در دستور کار خود قرار داد این کار باعث می شود تا هزینه های زیادی در مسیر جمع آوری زباله ها نیز کاهش یابد در همین راستا و راه اندازی کارخانه ای مجهز باید از تجهیزات روز و مناسب برای قسمت های مختلف کارخانه و مراحل متعدد بازیافت بهره برد.

با توجه به هزینه های بالای راه اندازی تمام قسمت های یک کارخانه بازیافت زباله های الکترونیکی که در آن باید باطری ها – CRT ها و … جداسازی –آماده سازی و بازیافت شوند می توان ابتدا خط تولیدی برای بردهای الکتریکی یا خط تولیدی برای بازیافت تجهیزات الکترونیکی خودرو ها در دستورکار خود قرار داد وپس از آن اگر با در نظر گرفتن شرایط موجود امکان و صرفه اقتصادی آن وجود داشت فاز های دیگر مانند بازیافت باطری ها یا CRT ها را به چرخه بازیافت اضافه نمود.