در سيستم‌ هاي گرمايي با آب، در اثر افزايش دما، حجم آب افزايش يافته و بنابراين حجم افزايش يافته بايد به محفظه اي هدايت شود و تا هنگامي‌ که سيستم خاموش و سرد مي‌شود و کاهش حجم مي‌يابد مجددا به درون سيستم انتقال يابد. به اين محفظه‌ها، منبع انبساط گفته مي‌شود. منابع انبساط به سه نوع باز، بسته و ترکيبي تقسيم مي‌شوند. منبع انبساط علاوه بر جبران انبساط و انقباض آب، تأمين فشار سيستم و آبگيري را نيز انجام مي‌دهند.

هر ديگ بايستي يک منبع انبساط مجزا داشته باشد که مستقيماً به ديگ متصل شده باشد. زيرا اگر چند ديگ داراي يک منبع انبساط مشترک باشند در صورت تعمير و يا خارج از سرويس بودن هر کدام از ديگ ها، ارتباط آن ها با منبع انبساط بايستي توسط شير قطع گردد. از طرفي طبق مقررارت و جهت ايمني نبايستي بين منبع انبساط و ديگ هيچگونه شيري وجود داشته باشد. ضمناً استفاده از يک منبع انبساط (بويژه منبع انبساط باز) مشترک باعث اتلاف حرارتي (در مواقعي که از برخي از ديگ ها استفاده نمي‌شود) مي‌شود، همچنين منبع انبساط حجيم و سنگين شده که ممکن است مشکلات سازه اي و نصب و اجراء را به دنبال داشته باشد اگر در سيستم گرمايش ديگ ها را طوري انتخاب کرده ايم که براي موارد مختلف از آن ها استفاده کنيم منبع انبساط آن ها نيز بايد متناسب باشد. مثلاً ممکن است در يک موتورخانه سه دستگاه ديگ هم ظرفيت 250000 کيلوکالري بر ساعت استفاده شده باشد که در زمستان دو تا براي تأمين همزمان گرمايش ساختمان و تأمين آبگرم مصرفي و در تابستان يک دستگاه ديگ براي تأمين آبگرم مصرفي در نظر گرفته شده است. ، در اين حالت ديگي که فقط آب گرم مصرفي را تأمين مي‌کند حجم منبع انبساط کوچکتر مي‌باشد زيرا در اين حالت آب درون سيستم لوله‌كشي گرمايشي نداريم و فقط آب درون ديگ و مبدل است.

قطر لوله پر کن منبع انبساط حداقل 10% بزرگترين قطر بکار رفته در سيستم خواهد بود.

ضخامت عايق براي منابع انبساط  25mm پيشنهاد شده است البته ضخامت عايق قابل محاسبه خواهد بود.

انواع منبع های انبساط

الف- منبع انبساط باز

منبع انبساط باز بايستي در ارتفاعي بالاتر از بالاترين مبدل حرارتي نصب شود. اين ارتفاع بايستي به اندازه اي باشد که بتوان در حالتي که سيستم خاموش است عمل هواگيري را انجام داد، حداقل ارتفاع استاتيکي 120 سانتيمتر ذکر شده است. منبع انبساط باز علاوه بر پاسخگويي به انبساط و انقباض آب درون سيستم، تأمين فشار سيستم را نيز بر عهده دارد. اين منابع بايستي عايق کاري مناسب شوند زيرا تلفات حرارتي زيادي دارند. علاوه بر اين در مقابل يخ زدگي بايستي محافظت شوند. جنس منابع انبساط باید در مقابل خوردگي مقاوم باشد بدين منظور جنس مخزن از پليمر‌هاي مقاوم، آلومينيوم يا فولادي که جداره داخل آن در مقابل خوردگي پوشش مناسب داده شده است استفاده شود. حتي الامکان از منابع استوانه اي استفاده شود زيرا در يک حجم يکسان در مقايسه با منابع مستطيلي سطح جانب کمتري دارند. اين منابع داراي لوله هواکش، پرکن، سرريز، انبساط ديگ و برگشت آن، و خط تخليه مي‌باشند. روي لوله‌هاي سرريز، هواکش، رفت و برگشت ديگ نبايستي هيچ نوع شيري نصب گردد. اين لوله‌ها بايستي عايقکاري شوند. از طرفي به دليل احتمال سرريز آب از منبع انبساط و آسيب ديدن پوشش بام، بايد لوله سر ريز و لوله تخليه را تا موتورخانه امتداد داد ولي براي صرفه جويي، لوله تخليه و سرريز را بهم متصل و تا موتورخانه امتداد مي‌دهند. ادامه لوله تا موتورخانه اين مزيت را دارد که در صورت سرريز آب قابل رويت و علل آن قابل بررسي است ترتيب لوله‌ها بايستي از بالا به پايين لوله پرکن، سر ريز، لوله انبساط (از روي ديگ) و لوله برگشت باشد. منبع بايستي در جاي خود تثبيت شده باشد و فضاي کافي در اطراف منبع جهت دسترسي آسان وجود داشته باشد. با توجه به آتمسفريک بودن آنها، مي‌تواند ضخامت آن ها کمتر از نوع بسته انتخاب شود.

علل سر ريز کردن آب در منابع انبساط باز

سوراخ شدن مبدل هاي حرارتي تأمين آبگرم مصرفي (منبع دو جداره، کويل منبع کويلدار و...) باعث جريان آب پيوسته به درون سيستم گرمايي و متعاقبا سر ريز آب در منبع انبساط باز می شود. خرابي شناور منبع انبساط، افزايش دماي آب ديگ بخار و يا کوچک بودن حجم منبع نيز از ديگر دلايل سر ريز موقتي آب هستند. اگر دو يا چند ديگ به يک کلکتور متصل باشند موقعي که يکي از ديگ ها خاموش مي‌شود (و شير آب خروجي ديگ ها به کلکتور باز است) آب درون ديگ خاموش، شروع به سرد شدن مي‌کند و بنابراين منقبض شده و آب سرد مجددا از منبع انبساط ديگ جايگزين مي‌شود. فشار وارد بر کف بويلر خاموش، با توجه به افزايش چگالي آب آن بيش از فشار بويلر روشن شده و بنابراين، براي اينکه فشارها متعادل گردد سطح آب ديگ روشن بايستي بالا رود اين افزايش سطح باعث سرريز شدن اب منبع انبساط ديگ روشن مي‌گردد.

ب- منابع انبساط بسته

با توجه به محدوديت‌هايي که در ارتباط با استفاده از منابع انبساط باز وجود دارد مانند محدوديت دما و فشار، اتلاف حرارتي بواسطه تبخير آب و انتقال حرارت، حجم لوله‌كشي زياد و ... . ممکن است بجاي منبع انبساط باز از نوع بسته استفاده کرد.

انواع منبع های انبساط بسته عبارتند از:

1- منابع انبساط بالشتکي

در اين منابع آب توسط گاز بي اثر نيتروژن تحت فشار قرار مي‌گيرد

2- منابع انبساط بادکنکي

اين منابع يک محفظه لاستيکي بادکنکي قرار دارد که هوا داخل بادکنک مي‌باشد.

3- منابع انبساط ديافراگمي

پ- روش ترکيبي

يکي از روش هاي پاسخگويي به انبساط و انقباض آب روش ترکيبي مي‌باشد. بدينصورت که بجاي منبع انبساط باز يا بسته، از شير کاهنده فشار که قابل تنظيم بوده، پرشر سوييچ و پمپ (مشابه شکل زير) و يک مخزن استفاده مي‌کنيم.

نکات اجرايي در منبع های انبساط

- جنس مخزن بايستي از نوعي باشد که در مقابل خوردگي مقاوم باشد

- مخزن بايد روي پايه در جاي خود محکم شود.

- جداره هاي خارجي مخزن بايد عايق حرارتي شود، جنس عايق بايد در مقابل نور خورشيد و باران و نزولات جوي مقاوم باشد.

-  اگر کنترل آبگيري منبع انبساط باز توسط شناور انجام مي شود جنس شناور بايد در مقابل خوردگي مقاوم باشد

- لوله سر ريز و تخليه منبع انبساط باز بايد تا موتورخانه ادامه يابد، در اينصورت مي توان سرريز شدن آب از منبع انبساط را ،مشاهده کرد. ،رها کردن  لوله ها روي بام ،باعث صدمه ديدن پوشش بام و نيز لوله هاي تخليه آب باران(در صورت پليمري بودن) مي شود.

- جهت سيرکولاسيون آب درون مخزن انبساط باز ،لوله برگشت در نظر مي گيرند.و اين لوله را به کلکتور برگشت ديگ نصب مي کنند.

- روي لوله هاي رفت و برگشت مخزن انبساط باز و نيز لوله سرريز هيچگونه شيري نبايستي نصب گردد.

- کليه لوله هاي متصله به منبع انبساط باز بايد عايق شوند

- لوله برگشت باعث ايجاد گردش آب داخل منبع انبساط شده که خود تلفات انرژي را به دنبال دارد در مناطقي که امکان يخ زدن منبع انبساط وجود ندارد نصب لوله برگشت ضروري نيست.